इतिहास या स्रोत के आधार पर हिन्दी प्रत्ययों को चार वर्गो में विभाजित किया जाता है-
(1) तत्सम प्रत्यय
(2) तद्भव प्रत्यय
(3) देशज प्रत्यय
(4) विदेशज प्रत्यय
(1)तत्सम प्रत्यय
| प्रत्यय | बोधक/अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| -आ | स्त्री प्रत्यय; भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | आदरणीया, प्रिया, माननीया, सुता, इच्छा, पूजा |
| -आनी | स्त्री प्रत्यय | देवरानी, भवानी, मेहतरानी |
| -आलु | विशेषण प्रत्यय, वाला | कृपालु, दयालु, निद्रालु, श्रद्धालु |
| -इत | विशेषण प्रत्यय, युक्त | पल्लवित, पुष्पित, फलित, हर्षित |
| -इमा | भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | गरिमा, नीलिमा, मधुरिमा, महिमा |
| -इक | विशेषण व संज्ञा प्रत्यय | दैनिक, वैज्ञानिक, वैदिक, लौकिक |
| -क | स्वार्थ, समूह | घटक, ठंडक, शतक, सप्तक |
| -कार | लिखने या बनाने वाला; वाला | पत्रकार, जानकर |
| -ज | जन्मा हुआ | अंडज, जलज, पंकज, पिंडज, देशज, विदेशज |
| -जीवी | जीनेवाला | परजीवी, बुद्धिजीवी, लघुजीवी, दीर्घजीवी |
| -ज्ञ | जाननेवाला | अज्ञ, मर्मज्ञ, विज्ञ, सर्वज्ञ |
| -तः | क्रिया विशेषण प्रत्यय | मुख्यतया, विशेषतया, सामान्ततया |
| -तर | तुलना बोधक प्रत्यय | उच्चतर, निम्नतर, सुन्दरतर, श्रेष्ठतर |
| -तम | सर्वाधिकता बोधक प्रत्यय | उच्चतम, निकृष्टतम, महत्तम, लघुतम |
| -ता | भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | नवीनता, मधुरता, सुन्दरता |
| -त्व | भाववाचक संज्ञा प्रत्यय | कृतित्व, ममत्व, महत्व, सतीत्व |
| -मान | विशेषण वाचक प्रत्यय | उच्चतम, निकृष्टतम, महत्तम, लघुतम |
| -वान | वाला | गुणवान, धनवान, बलवान, रूपवान |
(2)तद्भव प्रत्यय
| प्रत्यय | बोधक/अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| -अंगड़ | वाला | बतंगड़ |
| अंतू | वाला | रटंतू, घुमंतू |
| -अत | संज्ञा प्रत्यय | खपत, पढ़त, रंगत, लिखत |
| -आँध | संज्ञा प्रत्यय | बिषांध, सराँध |
| -आ | भाववाचक | जोड़ा, फोड़ा, झगड़ा, रगड़ा |
| -आई | भाववाचक प्रत्यय | कठिनाई, बुराई, सफाई |
| -आऊ | वाला | खाऊ, टिकाऊ, पंडिताऊ, बिकाऊ |
| आप/आपा | भाववाचक प्रत्यय | मिलाप, अपनापा, पुजापा, बुढ़ापा |
| -आर/आरा/आरी | करनेवाला | कुम्हार, लुहार, चमार, घसियारा, पुजारी, भिखारी |
| -आलू | करनेवाला | झगड़ालू, दयालु |
| -आवट | भाववाचक प्रत्यय | कसावट, बनावट, बिनावट, लिखावट, सजावट |
| -आस | इच्छावाचक प्रत्यय | छपास, प्यास, लिखा, निकास |
| -आहट/-आहत | भाववाचक प्रत्यय | गड़गड़ाहट, घबराहट, चिल्लाहट, भलमनसाहत |
| -इन | स्त्री प्रत्यय | जुलाहिन, ठकुराइन, तेलिन, पुजारिन |
| -इया | वाला; लघुत्व, बोधक; स्त्री प्रत्यय | चुटिया, चुहिया, डिबिया, कनौजिया, भोजपुरिया |
| -इला | वाला | चमकीला, पथरीला, शर्मीला |
| -एरा | वाला | चचेरा, फुफेरा, बहुतेरा, ममेरा |
| -औड़ा/-औड़ी | लिंगवाचक | पकौड़ी, सेवड़ा, रेवड़ी |
| -त/-ता | भाववाचक, कर्मवाचक | चाहत, मिल्लत, आता, खाता, जाता, सोता |
| -पन | भाववाचक प्रत्यय | छुटपन, बचपन, बड़प्पन, पागलपन |
| -वाला | कर्तृवाचक, विशेषण | अपनेवाला, ऊपरवाला, खानेवाला, जानेवाला, लालवाला |
(3) देशज प्रत्यय
| प्रत्यय | बोधक/अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| -अक्कड़ | वाला | घुमक्कड़, पियक्कड़, भुलक्कड़ |
| -अड़ | स्वार्थिक | अंधड़, भुक्खड़ |
| -आक | भाववाचक | खर्राटा, फर्राटा |
| -इयल | वाला | अड़ियल, दढ़ियल, सड़ियल |
(4) विदेशज प्रत्यय
(i) अरबी-फारसी प्रत्यय
| प्रत्यय | बोधक/अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| -आ | भाववाचक | सफेदा, खराबा |
| -आना | भाववाचक विशेषण | वाचक जुर्माना, दस्ताना, मर्दाना, मस्ताना |
| -आनी | संबंधवाचक | जिस्मानी, बर्फ़ानी, रूहानी |
| -कार | करनेवाला | काश्तकार, दस्तकार, सलाहकार, पेशकार |
| -खोर | खानेवाला | गमखोर, घूसखोर, रिश्वतखोर, हरामखोर |
| -गार | करनेवाला | परहेजगार, मददगार, यादगार, रोजगार |
| -गी | भाववाचकसंज्ञा प्रत्यय | गन्दगी, जिन्दगी, बंदगी -चा/ची वाला देगचा, बगीचा, इलायची, डोलची, संदूकची |
| -दान | स्थिति वाचक | इत्रदान, कलमदान, पीकदान |
| -दार | वाला | ईमानदार, कर्जदार, दूकानदार, मालदार |
| -नाक | वाला | खतरनाक, खौफनाक, दर्दनाक, शर्मनाक |
| -बान | वाला दरबान, बागबान, मेजबान | अज्ञ, मर्मज्ञ, विज्ञ, सर्वज्ञ |
| -मंद | वाला | अक्लमंद, जरूरतमंद |
(ii) अंग्रेजी प्रत्यय
| प्रत्यय | बोधक/अर्थ | उदाहरण |
|---|---|---|
| -इज्म | वाद/मत | कम्युनिज्म, बुद्धिज्म, सोशलिज्म |
| -इस्ट | वादी/व्यक्ति | कम्युनिस्ट, बुद्धिस्ट, सोशलिष्ट |