एक़-दूसरे के विपरीत या उल्टा अर्थ देने वाले शब्द विलोम कहलाते है।
सरल शब्दों में- जो शब्द किसी दूसरे शब्द का उल्टा अर्थ बताते हैं, उन्हें विलोम शब्द या विपरीतार्थक शब्द कहते है।
जैसे- अपेक्षा- नगद, आय- व्यय, आजादी-गुलाम, नवीन- प्राचीन शब्द एक दूसरे के उलटे अर्थ वाले शब्द है। अतः इन्हें 'विलोम शब्द' कहते हैं।
अत: विलोम का अर्थ है- उल्टा या विरोधी अर्थ देने वाल़ा।
विलोम शब्द अपने सामनेवाले शब्द के सर्वदा विपरीत अर्थ प्रकट करते हैं।
कुछ विलोम शब्दों के उदाहरण नीचे दिए जा रहे है-
| शब्द | विलोम | शब्द | विलोम |
|---|---|---|---|
| अमृत | विष | अथ | इति |
| अन्धकार | प्रकाश | अल्पायु | दीर्घायु |
| अनुराग | विराग | आदि | अंत |
| आगामी | गत | आग्रह | दुराग्रह |
| अनुज | अग्रज | आकर्षण | विकर्षण |
| अधिक | न्यून | आदान | प्रदान |
| आलस्य | स्फूर्ति | अर्थ | अनर्थ |
| अपेक्षा | नगद | अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| आदर्श | यथार्थ | आय | व्यय |
| आहार | निराहार | आविर्भाव | तिरोभाव |
| आमिष | निरामिष | अभिज्ञ | अनभिज्ञ |
| आजादी | गुलामी | अनुकूल | प्रतिकूल |
| आर्द्र | शुष्क | अल्प | अधिक |
| अनिवार्य | वैकल्पिक | अमृत | विष |
| अगम | सुगम | अभिमान | नम्रता |
| आकाश | पाताल | आशा | निराशा |
| अनुग्रह | विग्रह | अपमान | सम्मान |
| आश्रित | निराश्रित | अनुज | अग्रज |
| अरुचि | रुचि | आदि | अंत |
| आदान | प्रदान | आरंभ | अंत |
| आय | व्यय | अर्वाचीन | प्राचीन |
| अवनति | उन्नति | आदर | अनादर |
| आयात | निर्यात | अनुपस्थित | उपस्थित |
| आलस्य | स्फूर्ति | अतिवृष्टि | अनावृष्टि |
| आस्तिक | नास्तिक | आलस्य | स्फूर्ति |
| आदर्श | यथार्थ | अच्छा | साफ |
| अच्छा | सुन्दर | अजीब | अनोखा |
| अक्सर | कभी कभार | अनुमति देना | मना करना |
| अमावस्या | पूर्णिमा | अस्त | उदय |
| अनुलोम | प्रतिलोम | अनुरक्ति | विरक्ति |
| अमर | मर्त्य | अग़्नि | जल |
| अल्पसंख्यक | बहुसंख्यक | आधुनिक | बहुसंख्यक |
| आधुनिक | प्राचीन | आगामी | विगत |
| आचार | अनाचार | आत्मा | पपरमात्मा |
| आदान | प्रदान | आयात | निर्यात |
| आकाश | पाताल | आग्रह | अनाग्रह |
| आकीर्ण | विकीर्ण | आधार | आधेय |
| आसक्त | अनासक्त | आभ्यन्तर | बाह्म |
| अतिथि | आतिथेय | आदत्त | प्रदत्त |
| आना | जाना | आहान | विसर्जन |
| अदोष | सदोष | अनाथ | सनाथ |
| अनुरक्ति | विरक्ति | अराग | सुराग |
| अस्वस्थ | स्वस्थ | अगला | पिछला |
| अवनि | अम्बर | अनाहूत | आहूत |
| अतुकान्त | तुकान्त | अत्यधिक | अत्यल्प |
| अधः | उपरि | अधुनातन | पुरातन |
| अनुग्रह | विग्रह | अर्पित | गृहीत |
| अर्जन | वर्जन | अपेक्षा | उपेक्षा |
| अधम | उत्तम | अंगीकार | अस्वीकार |
| अज्ञ | विज्ञ | अघ | अनघ |
| अकाल | सुकाल | अर्थी | प्रत्यर्थी |
| अनैक्य | ऐक्य | अंत | अनंत |
| अचर | चर | अर्वाचीन | प्राचीन |
| आवश्यक | अनावश्यक | आधुनिक | प्राचीन |
| आदि | अनादि | आगत | अनागत |
| आश्रित | निराश्रित | आरोह | अवरोह |
| आवृत | अनावृत | आस्था | अनास्था |
| आकुंचन | प्रसारण | अवर | प्रवर |
| अकाम | सुकाम | अन्तरंग | बहिरंग |
| अर्पण | ग्रहण | अवनति | उन्नति |
| अति | अल्प | अनेकता | एकता |
| अनित्य | नित्य | अतल | वितल |
| अधिकारी | अनाधिकारी | अंतर्मुखी | वहिर्मुखी |
| अश्रु | हास | अभिज्ञ | अनभिज्ञ |
| अग्र | पश्च | अपमान | सम्मान |
| अथ | इति | अन्तर्द्वन्द्व | बहिर्द्वन्द्ध |
| अपना | पराया | अनेक | एक |
| अवनत | उन्न्त | अजेय | जेय |
| अदेय | देय | आशा | निराशा |
| आग्रही | दुराग्रही | आतुर | अनातुर |
| आकर्षण | विकर्षण | आधार | निराधार |
| आच्छादित | अनाच्छादित | आभ्यन्तर | बाह्रय |
| आगम | लोप | आगामी | विगत |
| आदिष्ट | निषिद्ध | आलोक | अंधकार |
| शब्द | विलोम | शब्द | विलोम |
|---|---|---|---|
| इच्छा | अनिच्छा | इष्ट | अनिष्ट |
| ईद | मुहर्रम | ईश्वर | जीव |
| इच्छित | अनिच्छित | इहलोक | परलोक |
| इति | अथ | इसका | उसका |
| ईषत | अलम | इकट्ठा | अलग |
| ईश | अनीश |
| शब्द | विलोम | शब्द | विलोम |
|---|---|---|---|
| उदात्त | अनुदात्त | उधार | नकद |
| उन्नति | अवनति | उदघाटन | समापन |
| उन्मीलन | निमीलन | उत्तरायण | दक्षिणायन |
| उर्ध्व | निम्न | उऋण | ऋण |
| उन्मुख | विमुख | उद्यम | निरुद्यम |
| उपस्थित | अनुपस्थित | उर्ध्व | अधो |
| ऊपर | नीचे | उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण |
| उपचार | अपचार | उपमेय | अनुपमेय |
| उपमा | अनुपमा | उपाय | निरुपाय |
| उपयोग | दुरूपयोग | उत्तम | अधम |
| उग्र | सौम्य | उपसर्ग | प्रत्यय |
| उर्ध्वगामी | अधोगामी | ऊँच | नीच |
| उपकार | अपकार | उदार | अनुदार |
| उदय | अस्त | उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण |
| उधार | नकद | उत्थान | पतन |
| उत्कर्ष | अपकर्ष | उत्तर | दक्षिण |
| उद्यमी | आलसी | उर्वर | ऊसर |
| उत्तम | अधम | उपसर्ग | प्रत्यय |
| उदार | कृपण | उत्कृष्ट | निकृष्ट |
| उपयोग | दुरूपयोग | उत्कर्ष | अपकर्ष |
| उत्साह | निरुसाह | उद्यमी | निरुद्यम |
| उपयुक्त | अनुपयुक्त | उच्च | निम्र |
| उद्धत | विनीत | उदयाचल | उस्ताचल |
| उत्तरायण | दक्षिणायन | उधार | नकद |
| उपभुक्त | अनुपभुक्त |