'अनुस्वार', 'अनुनासिक' संबंधी अशुद्धियाँ
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| चांदनी | चाँदनी |
| गांधी | गाँधी |
| हंसी | हँसी |
| दांत | दाँत |
| कहां | कहाँ |
| अँगुली | अंगुली |
| सांप | साँप |
| बांसुरी | बाँसुरी |
| महंगी | महँगी |
| बांस | बाँस |
| अंगना | अँगना |
| कंगना | कँगना |
| उंचा | ऊँचा |
| जाऊंगा | जाऊँगा |
| दुंगा | दूँगा |
| छटांक | छटाँक, छटाक |
| पांचवा | पाँचवाँ |
| शिघ्र | शीघ्र |
| गुंगा | गूँगा |
| पहुंचा | पहुँचा |
| गांधीजी | गाँधीजी |
| सूंड | सूँड |
| बांसुरी | बाँसुरी |
| महंगा | महँगा |
| मुंह | मुँह |
| उंगली | ऊँगली |
| जहां | जहाँ |
| डांट | डाँट |
| कांच | काँच |
वर्ण-सम्बन्धी अशुद्धियाँ
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| अनाधिकार | अनधिकार |
| अनुशरण | अनुसरण |
| अभ्यस्थ | अभ्यस्त |
| अस्थान | स्थान |
| अनुकुल | अनुकूल |
| अनिष्ठ | अनिष्ट |
| अध्यन | अध्ययन |
| अद्वितिय | अद्वितीय |
| अहिल्या | अहल्या |
| अगामी | आगामी |
| अन्तर्ध्यान | अन्तर्धान |
| अमावश्या | अमावास्या |
| आधीन | अधीन |
| अकांछा | आकांक्षा |
| आर्द | आर्द्र |
| इकठ्ठा | इकट्ठा |
| उपरोक्त | उपर्युक्त |
| उज्वल | उज्ज्वल |
| उपलक्ष | उपलक्ष्य |
| उन्मीलीत | उन्मीलित |
| कलस | कलश |
| कालीदास | कालिदास |
| कैलाश | कैलास |
| कंकन | कंकण |
प्रत्यय-सम्बन्धी अशुद्धियाँ
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| अनुसंगिक | आनुषंगिक |
| अध्यात्मक | आध्यात्मिक |
| एकत्रित | एकत्र |
| गोपित | गुप्त |
| चातुर्यता | चातुर्य |
| त्रिवार्षिक | त्रैवार्षिक |
| देहिक | दैहिक |
| दाइत्व | दायित्व |
| धैर्यता | धैर्य |
| अभ्यन्तरिक | आभ्यन्तरिक |
| असहनीय | असह्य |
| इतिहासिक | ऐतिहासिक |
| उत्तरदाई | उत्तरदायी |
| ऐक्यता | ऐक्य |
| गुणि | गुणी |
| चारुताई | चारुता |
| तत्व | तत्त्व |
| तत्कालिक | तात्कालिक |
| दारिद्रता | दरिद्रता |
| द्विवार्षिक | द्वैवार्षिक |
| नैपुण्यता | निपुणता |
| प्राप्ती | प्राप्ति |
| पूज्यास्पद | पूजास्पद |
| पुष्टी | पुष्टि |
लिंग प्रत्यय-सम्बन्धी अशुद्धियाँ
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| अनाथिनी | अनाथा |
| गायकी | गायिका |
| दिगम्बरी | दिगम्बरा |
| पिशाचिनी | पिशाची |
| भुजंगिनी | भुजंगी |
| सुलोचनी | सुलोचना |
| गोपिनी | गोपी |
| नारि | नारी |
| श्रीमान् रानी | श्रीमती रानी |
सन्धि-सम्बन्धी अशुद्धियाँ
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| अधगति | अधोगति |
| अत्योक्ति | अत्युक्ति |
| अत्याधिक | अत्यधिक |
| अद्यपि | अद्यापि |
| अनाधिकारी | अनधिकारी |
| अध्यन | अध्ययन |
| आर्शिवाद | आशीर्वाद |
| इतिपूर्व | इतःपूर्व |
| जगरनाथ | जगत्राथ |
| तरुछाया | तरुच्छाया |
| दुरावस्था | दुरवस्था |
| नभमंडल | नभोमंडल |
| निरवान | निर्वाण |
| निसाद | निषाद |
| निर्पेक्ष | निरपेक्ष |
| पयोपान | पयःपान |
| पुरष्कार | पुरस्कार |
समास-सम्बन्धी अशुद्धियाँ
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| अहोरात्रि | अहोरात्र |
| आत्मापुरुष | आत्मपुरुष |
| अष्टवक्र | अष्टावक्र |
| एकतारा | इकतारा |
| एकलौता | इकलौता |
| दुरात्मागण | दुरात्मगण |
| निर्दोषी | निर्दोष |
| निर्दयी | निर्दय |
| पिताभक्ति | पितृभक्ति |
| भ्रातागण | भ्रातृगण |
| महात्मागण | महात्मगण |
| राजापथ | राजपथ |
| वक्तागण | वक्तृगण |
| शशीभूषण | शशिभूषण |
| सतोगुण | सत्त्वगुण |
हलन्त-सम्बन्धी अशुद्धियाँ
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| भाग्यमान | भाग्यवान् |
| विद्वान | विद्वान् |
| धनमान | धनवान् |
| बुद्धिवान | बुद्धिमान् |
| भगमान | भगवान् |
| सतचित | सच्चित् |
| साक्षात | साक्षात् |
| श्रीमान | श्रीमान् |
| विधिवत | विधिवत् |
| बुद्धिवान | बुद्धिमान् |
शिरोरेखा संबंधी अशुद्धियाँ- शिरोरेखा लगाने में जल्दीबाजी करने पर अर्थ का अनर्थ हो सकता है; किन्तु बड़े-बड़े साहित्यकार जान-बूझकर रोचकता लाने के लिए ऐसा करते देखे गए हैं। नीचे लिखे उदाहरणों को देखें और भावार्थ का पता करें :
| अशुद्ध | शुद्ध |
|---|---|
| वहाँ भी जीवन था। | वहाँ भी जीव न था। |
| मनन करना अच्छी बात है। | मन न करना अच्छी बात है। |
| सूर और तुलसी एककालीन थे। | सूर और तुलसी एक कालीन थे। |
| यह गागर खाली है। | यह गागर खा ली है। |
| उस गदहे पर लादो। | उस गदहे पर ला दो। |
| सावन के बादलो! झूम-झूमकर बरसो। | सावन के बाद लो झूम-झूमकर बरसो। |